هرساله با شروع فصول سرد، غصه و دغدغه کارتن خواب ها، بی خانمان ها و به طور کلی کسانی که جایی برای گذراندن شب های سرد پاییز و زمستان ندارند، از سوی مردم نوع دوست، فعالان اجتماعی و کارشناسان مربوطه مورد توجه قرار می گیرد و شیوه های متعددی درباره مقابله با بی خانمانی و کارتن خوابی مطرح می شود، اما در این بین معمولا مباحث احداث و ازدیاد گرمخانه ها بیشتر نمود پیدا می کند. در این گزارش قصد داریم علاوه بر بررسی کارکرد گرمخانه ها، الزامات احداث و اعتبار این مجتمع اقامتگاهی را در غرب استان مازندران به ویژه در تنکابن ارزیابی کنیم.
تعاریف و اهداف
بر اساس تعاریف قانونی، گرمخانه مجتمعی است زیر نظر فرمانداری در شهرهای بزرگ که برای ساماندهی افراد معلول و ناتوانِ بی سرپرست(اعم از جسمی و ذهنی)، مجهول الهویه، در راه مانده، گمشده، متواری، افراد نیازمند غیرحرفه ای، متکدیان و ولگردان حرفه ای راه اندازی می‌شود و مسئولیت نگاهداری موقت، شناسایی وضعیت، گروه بندی و تعیین تکلیف این افراد را بر عهده دارد. در این اقامتگاه موقت شبانه، خدماتی شامل تامین نیازهای اولیه (سرپناه، لباس، غذا، استحمام و...) و همچنین خدمات اجتماعی به مددجویان ارائه می شود.
فلسفه وجودی و اهداف کلی راه اندازی گرمخانه ها در واقع علاوه بر اسکان موقت شبانه و جلوگیری از مرگ و میر افراد بی خانمان و شناسایی مشکلات و مسائل و ارائه خدمات اجتماعی و حمایتی و ارتقای سطح کیفیت زندگی آنان، کمک به سالم سازی محیط شهری و کاهش آسیب های اجتماعی در سطح شهرهاست؛ اما در سطح دیگر و از منظر کارشناسانه، توانمندسازی افراد بی خانمان و آموزش مهارت های زندگی و جلب همکاری NGOهایی که در این زمینه فعالیت دارند از اهداف تخصصی این مراکز به شمار می رود.
قوانین داخلی گرمخانه
نحوه پذیرش افراد در گرمخانه ها به شیوه های خود معرف، جذب و شناسایی توسط گشت های جمع آوری افراد متکدی و بی خانمان و تحویل به اقامتگاه، معرفی توسط مراجع انتظامی، معرفی توسط مراکز و واحدهای تابعه اداره کل امور آسیب های اجتماعی، معرفی توسط سایر نهادها و سازمان ها دولتی و غیر دولتی، و تماس های مردمی از طریق سامانه ۱۳۷ جهت جمع آوری افراد متکدی و بی خانمان است.
بر اساس قانون، پذیرش مددجویان در گرمخانه ها نیز تابع شرایطی است؛ افراد دارای حداقل ۱۸ سال سن که به صورت خودمعرف و یا از سایر مراجع مربوطه معرفی شده و تابعیت ایرانی و یا کارت اقامت رسمی و معتبر داشته باشند، در صورتی که فاقد بیماری های حاد جسمی و روانی باشند قادر به اقامت شبانه در گرمخانه خواهند بود. ساعت کار این مراکز غالبا از ساعت ۱۹ عصر تا ۷ صبح و ساعت پذیرش افراد بیخانمان از ۱۹ تا ۲۳ است.
نحوه ارائه خدمات به افراد بی خانمان طبق دستورالعمل اجرایی اقامتگاه موقت شبانه در گرمخانه به این ترتیب است که نخست پذیرش اولیه توسط کارشناس صورت گرفته و سپس طی مراحلی معاینات پزشکی و ارزیابی های روانی و اجتماعی-اقتصادی و خانوادگی و موقعیت فعلی فرد به وسیله پزشک، روانشناس و مددکار انجام می گیرد. پس از اتمام مراحل پذیرش با در اختیار قراردادن لباس و وسایل بهداشتی، مددجو با نظارت پرستار حمام کرده و برای استراحت به سالن اصلی و محل درنظر گرفته شده منتقل می شود. در مراحل بعدی اقدامات تخصصی جهت ارائه خدمات اجتماعی به مددجو شکل می گیرد که نهایتا به ارجاع مددجویان به نهادهای متولی و پیگیری و ساماندهی افراد با توجه به مشکلات و آسیب های رخ داده و تعیین تکلیف وضعیت آنان منجر خواهد شد.
وضعیت مازندران
برای مشخص شدن تعداد و موقعیت مکانی گرمخانه های استان مازندران پس از پیگیری های فراوان در نهایت این موضوع را از مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری جویا شدیم. علی رجبی وندچالی به وجود ۶ گرمخانه و ۲ پناهگاه (شِلتر) در استان اشاره و اظهار کرد: ۲ پناهگاه نامبرده در شهر ساری است که تحت مدیریت بهزیستی اداره می شود.
رجبی وندچالی افزود: ۶ اقامتگاه دیگر در شهرهای ساری، آمل و بابل قرار گرفته که در هر شهر یک گرمخانه برای بانوان و یک گرمخانه برای آقایان در نظر گرفته شده است. وی همچنین از رایزنی فرماندار تنکابن با بهزیستی و دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری برای احداث یک گرمخانه دیگر در تنکابن خبر داد.
با این مقدمه و به بهانه داغ شدن مباحث احداث گرمخانه در غرب استان و مشخصا شهرستان تنکابن و برای ارزیابی و بررسی دقیق و بنیادی پدیدار بی خانمانی و کارتن خوابان به سراغ مدیرگروه مسائل و آسیب های اجتماعی انجمن جامعه شناسی ایران رفتیم.
بررسی کارشناسی و نگاه آسیب شناسانه
احمد بخارایی به اختلاف بین پدیدارها و پدیده ها اشاره کرد و با بیان تفاوت های ایران با کشورهای توسعه یافته در زمینه مواجهه با آسیب های اجتماعی، گفت: چنین مواجهاتی در کشورهای پیشرفته جنبه آسیب شناسانه دارند، یعنی آن جوامع مسیر کم و بیش درست خود را طی می کنند در عین حال در حاشیه، مسائلی نظیر کارت خوابی به عنوان یک آسیب اجتماعی رخ می دهد. در حقیقت کلیت نظم اجتماعی، مناسب و کاربردی است و کارکرد دارد و ساختارها دچار سوء کارکرد نیستند، حال آسیب بوجود آمده با تصمیمی مناسب در مسیر بهبود قرار می گیرد تا با رفع مشکل، این جز هم همانند کل جامعه سالم شود.
بخارایی در تفسیر مطلب فوق، افزود: در مقام مقایسه، این تعریف همانند بدن انسان است که اعضا و جوارح و اندام ها در کلیت سالم و درست هستند و چون زخمی در بدن ایجاد شود، شما به آن زخم توجه کرده و پیگیر درمان آن خواهید شد تا کلیت بدن سالم باشد.
وی با انتقاد از اینکه در ایران، کلیت جامعه فاقد کارکرد بوده و ساختارها سر جای خود نیستند، تصریح کرد: ما دچار یک بحران کارکردی در ساختارها هستیم، همانند فردی که بیمار است و هر روز یک زخم یا آسیب (یک پدیدار) بر روی بدنش سر بر آورده و آشکار می شود و به همین دلیل است که بحث تنها بر سر کارتن خوابی نیست.
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور تهران از وجود نظم کم و بیش کارکردی در جوامع پیشرفته و نقش پررنگ NGOها و خیریه ها یاد و خاطرنشان کرد: در آن کشورها اشخاص برای داشتن شغل و کسب و کار با موانع متعدد مواجه نیستند. اگرچه گروه هایی در قالب کارتن خواب به هر دلیلی وجود دارند اما آمار آسیب ها و تعداد بی خانمان ها آنقدر زیاد نیست. اما در ایران انواع آسیب ها قابل مشاهده است؛ از کارتن خوابی و تکدی گری گرفته تا زباله گردی و کولبری و غیره پدیدارهایی هستند که غیرقابل انکار و کتمان و بسیارند.
بخارایی خاطرنشان کرد: پرداخت به موضوع ازدیاد گرمخانه در جامعه ای با پهنه وسیع که نگاه ساختاری و نظام مند در آن وجود ندارد و با بحران مواجه است همانند درمان بیماری سرطان با قرص های مسکن است.
وی با ابراز تاسف از دخالت نظام سیاسی در از بین بردن کارکرد اصلی NGOها در کشور گفت: از آنجا که قضیه کارتن خواب ها بعد انسانی و اخلاقی پررنگ دارد بنابراین باید از معبر خیریه ها و سازمان های مردم نهاد پیگیر شود اما برچسب سیاسی و سرسپردگی سازمان های مردم نهاد، سبب ناهموار شدن بستر خدمت داوطلبانه و دلسردی شود. به نوعی ما در یک دور باطل و معیوب قرار گرفته ایم.
این پژوهشگر، مولف و جامعه شناس با بیان اینکه امروزه در جوامع پیشرفته، مددکاری اجتماعی (social work) جای خود را به مددکاری جامعه ای (community work) داده است اظهار کرد: مددکاری جامعه ای کاری فراتر است؛ این گونه که NGOهای بزرگتر رابط بین دولت و NGOهای کوچکتر می شوند و دولت در اینجا نقش حداقلی و پشتیبان یافته دارد و حلقه های متعدد باعث می شوند که بار از دوش دولت برداشته شود، اما در کشور ما چون همه فضا امنیتی است دچار مشکل می شویم.
بخارایی کارتن خواب ها را قربانی شرایط اجتماعی و اقتصادی و سیاسی دانست و تاکید کرد: چند دهه است که موضوع کارتن خوابی و بی خانمانی مطرح است اما آیا اتفاق مثبتی افتاده، روز به روز تعداد این افراد و آسیب های اجتماعی بیشتر شده اند. نظام اقتصادی بیمار گونه و بحث های خصوصی سازی مشکلاتی را به وجود آورد که فاصله طبقاتی روز به روز بیشتر شد. با این شرایط امیدی نیست که چنین موضوعاتی حل و فصل شود.
پس از بررسی و نگاه آسیب شناسانه به موضوع گرمخانه ها و بی خانمانی، مسئله را از یک عضو انجمن جامعه شناسی ایران و پژوهشگر علوم اجتماعی و دانشجوی دکترای جامعه شناسی پیگیر شدیم. وی بیش از یک دهه از عمر خود را وقف فعالیت های تحقیقی و پژوهشی در زمینه علوم اجتماعی کرده و انواع خدمات در حوزه مشاوره و پژوهش و تولید دانش را ذیل مدیرعاملی شرکت «آینده پژوهان وطن» در کلان شهر تهران به اجرا درآورده است.
رضا رهسپاراساس مواجهه با چنین چالش هایی را ریشه یابی و پیشگیری دانست و تاکید کرد: ابتدا باید چیستی مسئله روشن و علل بروز آن واکاوی شود، سپس با این دلایل به درمان ریشه مشکلات بپردازیم. زمانی که آگاهی و آموزش به حداقل رسیده و فقر و فلاکت و بیکاری در ممکلت وجود دارد، تبعات اینچنینی وجود خواهند داشت و این سیکل معیوب، آسیب های مختلف اجتماعی را تولید می کند که روز به روز شدیدتر شده و پایانی بر آن نیست.
رهسپار با انتقاد از نگاه و رویکرد و عملکرد مدیران که پیامدها را به عنوان مسئله قلمداد می کنند خاطرنشان کرد: احداث گرمخانه راه حل نهایی برای زندگی کردن نیست، این پیگیری یک پیامد است که هزینه، انرژی و بودجه بیشتر در آن نتیجه مثبت و ثمربخشی به دنبال نخواهد داشت و تنها یک راه برای نجات جان فرد بی خانمان از سرماست، که حتی در باره احداث آن در شهری مانند تنکابن، کارشناسی شده و اصولی و قاعده مند نیست.
پیامد احداث گرمخانه در تنکابن
وی با استناد به تحقیق و پژوهش های متعدد در این رابطه در چندین منطقه شهری تهران، احداث گرمخانه در شهری با برچسب توریستی نظیر تنکابن را مشمول تبعات و عوارض متعدد اعلام و اظهار کرد: نا امن ساختن محله احداث گرمخانه با افزایش سرقت و رفتارهای خشن و بروز مزاحمت ها، ریزش شدید امنیت اجتماعی و محیطی شهروندان بالاخص زنان و کودکان به دلیل وفور حضور معتادین متجاهر در سطح شهر و اُفت شدید قیمت املاک و مستغلات به شعاع چندین کیلومتر از محل احداث گرمخانه از بدیهی ترین پیامدهای این تصمیم غلط خواهد بود.
این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه، احداث گرمخانه در هر یک از شهرهای خوش آب و هوای شمالی را جاذب معتادین و کارتن خواب ها قلمداد کرد و افزود: افزایش تصاعدی و مهاجرت کارتن خوابان از شهرهای پیرامونی و استانهای همجوار به تنکابن از دیگر عواقب غیرقابل انکار و کتمان احداث گرمخانه است، به طوری که اگر تعداد کارتن خواب های فعلی تنکابن را ۳۵ نفر در نظر بگیرید، دو سال بعد تنکابن میزبان ۳۵۰ کارتن خواب و چند سال دیگر میزبان ۳۵۰۰ کارتن خواب خواهد شد. در نتیجه پس از احداث گرمخانه برای مردان در سال نخست، یقینا ملزم به ساخت گرمخانه بانوان در سال های آتی خواهیم بود.
وی با توجه به ازدیاد بی خانمانان پس از احداث گرمخانه، برخی از مزایا و فرصت های شهرهای غربی مازندران را نوعی تهدید قلمداد کرد و افزود: مناطق خوش آب و هوا با دسترسی به کلان شهر تهران در کنار فقدان دردسرهای زندگی در پایتخت و فقدان دوربین های کنترلی و نظارتی در تمامی معابر و مکان ها و تعدد فضای بی دفاع شهری مانند باغات و ساختمان های متروکه، جایگاه خطرناکی است برای حضور بیش از حد مهاجرین و بی خانمانان تا باغ یا خانه های متروکه را تبدیل به پناهگاه کنند.
رهسپار از نابودی بسیاری از کسب و کارها به ویژه صنعت گردشگری در شهرهای دارای گرمخانه به عنوان دیگر عارضه این تصمیم یاد و خاطرنشان کرد: یقینا قیمت املاک و مباحث گردشگری در هر شهری که گرمخانه تاسیس شود تحت تاثیر قرار خواهد گرفت و تبعات آن عاید مردم آن دیار خواهد شد، بدون شک در سال های بعد از تاسیس و با افزایش مهاجرین، معتادان متجاهر و فقر فزاینده جامعه که شاهد آن هستیم، این موضوع پیامدهای ناگوار و مخاطره آمیزی را به ارمغان خواهد داشت.
وی احداث گرمخانه در غرب استان مازندران را کمک به باندهای مافیایی مواد مخدر در دسترسی آسان به معتادان و ظهور و بروز سوداگران بزرگتر در منطقه دانست و گفت: وجود این اقامتگاه سبب افزایش روز افزون توزیع کنندگان یا اصطلاحا ساقیان مواد مخدر در سطح شهر می شود به نحوی که در آینده، تنکابن میزبان توزیع کنندگان مهاجر از کلان شهرها خواهد بود. در این حالت ساقیان مواد مخدر به جای پرسه در نقاط مختلف شهر برای فروش مواد، در مناطق اطراف گرمخانه تمرکز می کنند.
این محقق، کارشناس و پژوهشگر علوم اجتماعی با اشاره به اینکه بخشی از مددجویان گرمخانه در تهران، کارگران فصلی هستند که برای کار به پایتخت مراجعه می کنند یادآور شد: با توجه به فصل برداشت محصول در تنکابن، کارگران فصلی که بعضا از شهرهای مجاور و روستاهای دوردست به منطقه می آیند مشتاق حضور در گرمخانه و استفاده از اقامت و خدمات رایگان شبانه خواهند بود که از این حیث هزینه های گزافی بر گرده شهرداری اضافه می شود؛ مضاف بر اینکه در صورت بروز حادثه در گرمخانه مسائل حقوقی مضاعفی معطوف شهرداری خواهد شد.
رهسپار با تاکید بر اینکه احداث گرمخانه تنها به نفع پیمانکاران ساخت و نگهداری گرمخانه است تصریح کرد: با این اتفاق، اداره بهزیستی شهرستان سال به سال اعتبار بیشتری از مرکز دریافت خواهد نمود و در عین حال ستاد مبارزه با مواد مخدر، نیروی انتظامی، دادسرا، شهرداری و سایر ارگان‌های شهرستانی مرتبط پرمشغله تر خواهند شد و به این ترتیب ذینفعان هر سال بر طبل دریافت حمایت های مالی و مردمی، محکم تر خواهند کوبید.
پیشنهادات و راهکارها
وی با تاکید ویژه بر اینکه اساس ساخت گرمخانه رویکردی اشتباه است و به ترتیب اولی، چنین تصمیم نادرستی به عنوان راهکاری غیرکارشناسی در شهرستان های غربی استان مازندران نیز غلط و باطل بوده و نتیجه بخش نخواهد بود پیشنهاد کرد: بهترین و موثرترین اقدام در گام نخست به جای اقدامات جزیره ای، مدیریت جامع و یکپارچه در کشور یا استان برای موضوع بی خانمانی و کارتن خوابی است؛ همان گونه که چنین مشکلی در زمان پهلوی برای بیماران جزامی انجام گرفت که افراد از همه نقاط کشور برای استقرار به صورت تجمیعی در بیابان های اطراف شیراز در محدوده وسیع با احداث پایگاه مشخص ساماندهی شدند و مباحث بهداشتی و درمانی و امنیتی آنان تحت پوشش قرار گرفت.
عضو انجمن جامعه شناسی ایران و استاد دانشگاه اضافه کرد: اگر بنا به هر دلیلی امکان مدیریت جامع فراهم نبود، مسئولین مربوطه هزینه های مرتبط با مدیریت این موضوع و ساخت گرمخانه را به کمپ های ترک اعتیاد زیر نظر بهزیستی واگذار نمایند، چراکه ۱۰۰ درصد افراد متقاضی گرمخانه در شهرهایی مانند تنکابن را معتادان تشکیل می دهند، به این دلیل که افراد مهاجر یا بی خانمان و یا از کار مانده که محل اقامتی در شب نداشته باشند برای شهر شمالی تعریف نشده اند زیرا اساسا این شهرها به بزرگی کلان شهرها برای مراجعات مختلف اقشار نیستند.
رهسپار با بیان اینکه کمپ های ترک اعتیاد با مراکز تخصصی خودیاری نظیر NA مرتبطند که رسالت این مراکز الزام به ترک معتاد است و برخلاف گرمخانه، معتاد را از پذیرش مسئولیت خودیاری بری نمی کنند، گفت: شهرداری تنکابن می تواند با نقش حمایتی، کارتن خوابان شهر را بین کمپ های ترک اعتیاد این شهر توزیع و هزینه‌های نگهداری و ترک آنها را پرداخت کند تا این مراکز با انجام رسالت خود به توانمندسازی و مهارت افزایی افراد کمک کنند و آنان را به زندگی بازگردانند.
وی با اشاره به اینکه در تهران هم اکنون بیش از ۱۰ دستگاه و نهاد دولتی، از بهداشت گرفته تا نیروی انتظامی درگیر این مسئله هستند، یادآور شد: افراد بالای ۱۸ سال بی خانمان تنها مشمول حضور در گرمخانه هستند اما کودکان کار که از جمله بزرگترین آسیب های اجتماعی جامعه اند در این گستره قرار ندارند؛ بنابراین ساخت گرمخانه نه تنها راه چاره نیست بلکه چنان که در کلان شهرها شاهدیم بر وخامت اوضاع و افزایش تعداد سالانه گرمخانه ها خواهد افزود.
رهسپار در پایان با مطرح کردن یک مقیاس پیش بینی کرد: همان گونه که از ابتدای انقلاب کارخانجات ذوب و پتروشیمی و تمام کارخانجات آب بر، به جای توسعه در مناطق دارای منابع آبی، در سرزمین های خشک گسترش یافتند که چنین موضوعی ماحصل بی تدبیری و فقدان مدیریت درست در تصمیم سازی و تصمیم گیری بود، در مقام مقایسه می تواند با احداث گرمخانه ها در چندین سال دیگر برای مناطق شمالی کشور رخ داده و عواقب جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد.
تحقیقات و مقالات علمی چه می گویند؟
مطابق تحقیقاتی که در مجلات معتبر داخلی توسط پژوهشگران و دانشجویان مقاطع دکترای علوم اجتماعی انجام شده است، چالش های بسیاری نظیر افزایش روزافزون جمعیت شهرها (خصوصاً به‌دلیل مهاجرت)، گسترش حاشیه نشینی، چند بُعدی بودن مسائل و آسیب های اجتماعی و تأثیرات عوامل مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و حتی منطقه ای در بروز پدیده کارتن خوابی دخیل اند و به عنوان علل اصلی کارتن خوابی از آن ها یاد می شود که در این بین شفاف نبودن وظایف دستگاه ها و سازمان های مربوط و متولی و همچنین ناکافی بودن قوانین و مقررات نیز در این رابطه آشکار است.
همچنین عواملی مانند کمبود نیرو، رسیدگی نامناسب به وضعیت بهداشتی کارکنان و مددجویان، امکانات اندک گرمخانه ها و برخورد تند مددکاران با مددجویان از جمله مواردی هستند که در تحقیقات علمی از آن ها به عنوان آسیب های گرمخانه ها و علل بازگشت کارتن خوابان به فضاهای شهری و عدم مراجعه مجدد مددجویان به اقامتگاه ها یاد می شود.
هرچند مطابق تحقیقات فوق الذکر احداث گرمخانه در کلان شهرها توانسته تا حدود زیادی مانع از مرگ و بیماری بی خانمان ها، جلوگیری از مزاحمت های خیابانی شبانه برای سایر شهروندان، کاهش اقدام به خودکشی و بهبود منظر شهری شود اما همین تحقیقات نشان می دهد که در افزایش امید به زندگی و ارتقای سلامت روحی و روانی مددجویان کمترین تاثیر را گذاشته است.
پیشگیری بهتر از درمان
سوال اساسی و مهمی که در اینجا مطرح می شود این است که آیا بهتر نیست به جای معالجه و درمان از هم اکنون به فکر پیشگیری بود؟ موضوعی که مدیرکل ورزش و جوانان استان مازندران در حاشیه جلسه بررسی و ارزیابی طرح ملی مهارت آموزی سربازان در رابطه با سهم ناچیز وزارت ورزش در بودجه ۱۴۰۱ نسبت به بودجه بهداشت و درمان مطرح کرد؛ اینکه توجه به ورزش و صرف بودجه بیشتر در این حوزه باعث سلامت عمومی جامعه و کاهش هزینه و نیاز کمتر مردم به معالجه و درمان می شود.
چندی پیش هم، سید شمس الدین حسینی، نماینده مردم شهرستان های تنکابن، رامسر و عباس آباد در مجلس شورای اسلامی در نشست هم اندیشی با هیئت های ورزشی سه شهرستان غربی استان مازندارن گفته بود که اگر مسئولان به جای احداث گرمخانه، سالن ورزشی بسازند و از هیئت های ورزشی حمایت نمایند بسیاری از دغدغه ها در حوزه های اجتماعی کاهش خواهد یافت.
منبع : ایسنا
